Afgelopen zomer bezocht ik het plaatsje Wormerveer (Noord-Holland), waar fotograaf Ed van der Elsken een periode heeft gewerkt. Midden jaren veertig trad hij in dienst van Foto Brouwer aan de Wandelweg. Het was zijn eerste fotobaantje. Als tweede assistent trouwreportages leerde Van der Elsken er echter niets, zo vertelde hij later. Meer ervaring deed hij op bij de familie Kaal waar hij in pension zat, zo’n 250 meter verderop aan de Insulindelaan. Op de zolderkamer van dat huis werkte hij in de doka van zijn vriend en amateurfotograaf Jaap Kaal. Dat ze elkaar fotografeerden is slechts weinigen bekend. 

Waarschijnlijk kreeg Ed het baantje bij de fotowinkel van dorpsfotograaf Jan Brouwer via contacten van de Arbeiderspers. Hij deed het samen met fotograaf Hans de Boer uit Zaandam die met hem bij de Arbeiderspers had gewerkt. Briefwisselingen uit Bergeijk tussen de families Wijnen en Blijenburg – bevriend met de familie Kaal – bewijzen dat Ed al eind 1946 bij Foto Brouwer ging werken. Vroeger dan gedacht!

Misschien was het werk bij Jan Brouwer saai, het markeert wel het moment dat Ed zelfstandig begint te fotograferen. Hij ontdekt dat hij de camera kan gebruiken om zijn persoonlijke emoties te verbeelden. Jaap Kaal fotografeerde destijds ook en had een eigen donkere kamer op zolder. Ideale omstandigheden om te experimenteren. In de periode dat Ed in het familiepension logeerde, maakten ze enkele portretten van elkaar. 

Huidige situatie; voorheen Fotowinkel Brouwer

Jaap Kaal was beginnend fotograaf en even koppig en eigenwijs van karakter als Ed, vertelt zoon Martijn Kaal. Ze deelden veel gezamenlijke interesses en waren nergens bang voor. Allebei beginnend fotograaf, antimilitarist, natuurliefhebber en ondergedoken geweest om aan de Arbeitseinsatz te ontkomen. Jaap was slechts vier jaar ouder dan Ed en vervulde misschien een voorbeeldfunctie. Hij was aan het begin van de oorlog officieel vogelwacht geworden om de oproep voor de Arbeitseinsatz te kunnen uitstellen. In deze periode maakte hij kennis met de bekende Zaanse vogelfotograaf Nol Binsbergen, die ook Hans de Boer had aangezet tot fotograferen. Jaap was prominent lid van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN) in de Zaanstreek en bijenexpert. “Bovenal”, vertelt Martijn Kaal, “was hij een uitvinder en maakte hij zijn eigen apparaten, daaronder ook vast de apparatuur voor de donkere kamer in Wormerveer, radio’s en aquariums, instrumenten om bijenkoninginnen te bevruchten, honing te drogen, en om talloze verschillende bijenmedicijnen te maken.”

Voormalige woonhuis en pension van familie Kaal

Het lijkt erop dat beide vrienden soortgelijke dromen hadden en elkaar zeker op fotografiegebied gestimuleerd hebben. Hoe ze elkaar portretteerden, ontdek je in mijn nieuwe boek Early Ed over de pionierenjaren van Ed van der Elsken dat half september 2020 uitkomt bij uitgeverij Lecturis!