MODERNISME VAN KERK TOT IBM

Architect Gerrit Rietveld en landschapsarchitect Mien Ruys werkten regelmatig samen. Behalve in Uithoorn, waar ze begin jaren zestig onafhankelijk aan projecten werkten. Hoe waarschijnlijk is dat? Tastbare sporen van hun aanwezigheid zijn uitgewist met uitzondering van Rietvelds kerk De Hoeksteen. De ‘kubus’-kerk – het enige kerkgebouw uit Rietvelds oeuvre – krijgt een nieuwe bestemming. Het verhaal van twee modernistische toparchitecten in perspectief.

De Hoeksteen werd in 1960 door Rietveld ontworpen voor de Hervormde Gemeente van Uithoorn. Een sober ontwerp gedomineerd door gevelhoge vensters en grijze betonblokken. De kerk is een karakteristiek voorbeeld uit een reeks kubusgebouwen van Rietveld, waaraan in 2017 een informatieve expositie van Architectuurcentrum Amsterdam werd gewijd. Het gebouw is vormgegeven als een halve kubus, dat zich door de spiegelwerking van de waterpartij aan de zij- en achterkant verdubbelt tot een hele kubusvorm.
Het gebouw was overigens meer dan een kerkelijk centrum. Het was ook bedoeld voor maatschappelijke doeleinden, vandaar dat (atheïst) Rietveld naast de grote kerkzaal een toneelzaal, foyer, enkele vergader- of hobbyruimten en een crèche intekende.

Wat maar weinigen weten is dat Rietveld enkele jaren later tevens een bankgebouw aan de Prinses Christinalaan ontwierp. Het contact kwam tot stand via J. N. Wagenaar, kerkvoogd én voorzitter van de Raiffeisenbank (later gefuseerd tot Rabobank). Iedereen was zeer over de moderne kerk te spreken, dus de keus van een architect voor het nieuwe hoofdkantoor in Uithoorn was snel gemaakt. Rietveld maakte enkele schetsen, maar overleed in 1964, waarop de opdracht werd uitgewerkt door zijn compagnon Van Tricht. De gelijkenis van het overdekte entreeblok met de voormalige ingang van Rijksmuseum Vincent van Gogh in Amsterdam is frappant. Ook dat schetsontwerp werd door Van Tricht uitgewerkt; de bouw gestart in 1969. Het bankgebouw in Uithoorn werd een jaar eerder opgeleverd en kende moderne toepassingen zoals dubbel glas en vloerverwarming. Dat het in 2009 werd afgebroken is jammer nu Uithoorn haar pijlen op Rietveld heeft gericht.

Het kerkgebouw werd en wordt gelukkig op waarde geschat. Van 1985-2016 kreeg de kerk een nieuwe bestemming als bibliotheek. Nadat de bibliotheek op haar beurt naar elders verhuisde, werd een nieuwe eigenaar en bestemming gezocht. Het meest recente plan omvat een film- en theaterzaal, kantoorruimten en zes woonappartementen naar ontwerp van Jeroen ter Maat van Strategie Architecten. Het streven is het monumentale gebouw geen schade aan te doen.

In de periode dat het gebouw als bibliotheek werd gebruikt, zijn wijzigingen aan het interieur en exterieur aangebracht. Aan bepaalde volumes werd kleur toegevoegd en tevens werden twee verdiepingsvloeren in de kerkzaal aangebracht. Redelijk authentiek is nog steeds het trappenhuis dat zich buiten het centrale bouwblok bevindt. Onmiskenbaar Rietveld zijn de schuine, terugwijkende, traptreden en het gebruik van blauwe vloerbedekking. Of de verticale pijler oorspronkelijk rood gekleurd was, valt te betwisten. In het gebouw bevinden zich nog steeds een aantal houten kerkbanken en ‘kantoor’-stoelen die Rietveld speciaal voor deze locatie ontwierp. Het zou me niet verbazen als de metalen stoelframes door ’t Spectrum uit Bergeijk zijn geproduceerd, gezien de overeenkomst met de meubelontwerpen van dit merk uit die tijd.

Is het toeval dat Mien Ruys begin jaren zestig de tuin van het (voormalige) IBM Laboratorium aan de Watsonweg ontwierp? Architecten Van Mourik en Du Pon hadden een modernistisch onderzoeksgebouw bedacht, bestaande uit twee hallen en een entree- annex adminstratiegebouw in de vorm van een kubusvormig torenblok. Opvallend trouwens dat die kubusvorm later ook door Rietveld voor de Hoeksteen werd toegepast.
Het IBM complex lag aan de rand van Uithoorn, een tuinbouwgebied afgebakend door de dijk van de Vuurlinie. Ruys antwoordde met autonome plantengroepen, onder andere een cirkelvormige binnentuin, geschoren vierkante groenblokken en een bomencarré als tegenwicht van het IBM-torentje. Een en ander is te zien op beeldmateriaal uit 1967 van architectuurfotograaf Jan Versnel.
Het hele complex is inmiddels gesloopt en heeft plaatsgemaakt voor woonwijk Park Krayenhoff. Alleen het torentje met zijn memorabele silhouet mocht worden herbestemd op verzoek van het aangetrokken architectenbureau Ibelings van Tilburg en biedt nu onderdak aan luxe appartementen.

Beide locaties, de kerk van Rietveld en de IBM-tuin van Ruys, bevonden zich slechts op één kilometer afstand van elkaar. Het ligt voor de hand dat de architecten van elkaars werkzaamheden af wisten. Bestaan er aanwijzingen die de opdrachten van Rietveld en Ruys in Uithoorn met elkaar in verband brengen, zoals ook in Bergeijk het geval is geweest. Waren er lijntjes tussen IBM en het kerkbestuur van de Hervormde Gemeente? Wie het weet mag zich melden! Wordt vervolgd…

Bronnen: Raboband (Nr 7), 20 mei 1988, p. 12; Leo den Dulk, Mien Ruys – Tuinarchitect 1904-1999, HEF 2017, pp 208-211; Bob Witman, ‘Maak van Rietveld-kerk een museum’, De Volkskrant (15 juni 2015); Maria Austria Instituut; Nieuwe Instituut; https://www.design-is-fine.org; https://onh.nl/verhaal/de-hoeksteen-rietveld-in-uithoorn.