PARALLEL UNIVERSUM EMIL NOLDE
Hoe kan het dat ik het werk van Emory Douglas aanzag voor dat van Emil Nolde bij een tentoonstelling in Den Haag? De één artdirector van de Black Panther Party uit de sixties, de ander Duits expressionistisch kunstenaar begin 20e eeuw. Een wereld van verschil, of toch niet helemaal?
Een indringende lijntekening van een zwarte man op een poster bij de entree van tentoonstellingsruimte West in Den Haag. Fiets aan de kant, want mijn interesse was gewekt. Dit moet een werk van de Duits-expressionistische kunstenaar Emil Nolde zijn, afstudeeronderwerp uit mijn studietijd. Helemaal mis! Het creatieve talent achter de illustratie blijkt grafisch kunstenaar Emory Douglas, dé artistieke motor van de Amerikaanse Black Panther Party. West wijdt komende maanden een indrukwekkende tentoonstelling aan het visuele universum van de beweging getiteld ‘All Power to the people’, de strijdkreet van de BPP. Het is een ode aan de communicatieve propagandamachine van deze politieke beweging opgericht in 1966.
Douglas was midden jaren zestig opgeleid aan het City College van San Francisco in grafische technieken. Hier leerde hij basistechnieken zoals figuurtekenen, schetsen, illustreren, belettering, lay-out en alles rondom het drukproces. Zijn onderbuurman Charles Bible onderwees hem in de techniek om schilderijen op grote schaal te reproduceren. Ook werkte hij een tijdje in een zeefdrukwerkplaats. Het was de periode dat de Civil Rights Movement op zijn hoogtepunt was. Douglas bezocht activiteiten van de Black Students Union, waar hij leden van de revolutionaire Black Panther Party ontmoette, die in opstand waren gekomen tegen de onderdrukking van de zwarte gemeenschap en tegenwicht moesten bieden aan de KKK. In de ghetto’s patrouilleerden ze met gewapende burgermilities als bescherming tegen racistisch politiegeweld, later introduceerden ze sociale gemeenschapsprojecten om de bevolking te ‘empoweren’.
“They wanted revolutionary art, I would be the revolutionary artist”
Emory Douglas
Douglas werd betrokken bij de opzet van een nieuwe krant, gepromoveerd tot art-director van deze BPP-newspaper en vervolgens ‘Minister of Culture’ van de beweging. Hij maakte de krant visueler, vereenvoudigde titels en bijschriften zodat de boodschap binnenkwam zonder eerst het hele artikel te moeten lezen. Zijn artwork was opvallend. Hij portretteerde de arme zwarte bevolking met trots en plaatste hen voor het eerst in hun eigen kracht. De esthetiek van zijn tekenstijl ontleende Douglas aan de houtdrukkunst. Omdat de houtsnedetechniek zo bewerkelijk was, ontwikkelde hij een vergelijkbare schilderstijl met behulp van kwast, pen en inkt, en markers. De afgebeelde figuren hebben iets karikaturaals doordat hij hun gelaatstrekken uitvergroot; voor Douglas dé manier om zijn boodschap te verkondigen. Let ook eens op hoe mooi hij de vlakken opvult met rasters en andere grafische patronen.
Emil Nolde, Family, houtsnede 1917
Mijn associatie met Nolde is bij nader inzien zo gek nog niet. Het is zelfs mogelijk dat Douglas werk van Nolde in San Francisco heeft gezien en hierdoor werd geïnspireerd. Het Fine Arts Museums of San Francisco (SFMAM) verzamelt namelijk werk van Nolde en deed in 1960 een bijzondere aankoop: de zwart-wit houtsnede ‘Family’ gemaakt in 1917 naar aanleiding van zijn deelname aan een overheidsexpeditie naar Duits Nieuw-Guinea. De overeenkomst met Douglas zit in de dikke zwarte lijnvoering en de uitdrukking op de gezichten. Met karikaturale overdrijving in expressie en gebaren sneed Nolde de afbeelding van een ouderpaar met hun kind uit in het houtblok. Een voorstelling die indruk maakt. De opengesperde ogen van het kind en de verbijsterde blik van de vader intrigeren én verontrusten. De figuren zijn uitgewerkt in krachtige dikke zwarte lijnen met behoud van de ruwe sporen van de houtsnijtechniek. Met dit soort ‘primitivistische’ beelden schopte Nolde – samen met zijn collega’s van kunstbeweging ‘Die Brücke’ – tegen de academische tradities begin 20e eeuw.
Nog beter vergelijkingsmateriaal biedt een onuitputtelijke serie portretten in waterverf van Nolde; karakteristieke kleurrijke observaties op groot formaat van eilandbewoners van de Zuidzee. Weliswaar reisde hij in 1914 met een etnologische expeditie in dienst van de Duitse overheid, in woord en beeld bestreed Nolde het ‘castrerende’ effect van het kolonialisme op de waardigheid en integriteit van de eilandbewoners. Hij ondernam zelf geen actie tegen de bruutheid van het plaatselijke Duitse bestuur en bracht de bevolking niet als slachtoffers in beeld, maar gaf commentaar op wat hij zag door de lokale bevolking in hun ongerepte natuurlijke hoedanigheid af te beelden.
In zijn dagboek schrijft Nolde bewonderenswaardig over ‘a magnificant folk’ en ‘powerful figures’ zolang ze niet door de blanke overheersing waren verpest.
Hij wijst op de soms gevaarlijke omstandigheden waarin hij zijn tekeningen maakte. Sommige bewoners waren door de Duitse overheid uit het bos geplukt om te worden te werk gesteld en hadden nog nooit een blanke westerling gezien. Nolde vergelijkt hun uitdrukking en houding letterlijk met die van zwarte panters: “When one of their eyes lit on me from a corner, it was unsettling, and when they looked at you directly, it was so wild and despising, like the look of black panthers or leopards. They had been captured. They worked up. They came direct from the bush, the primal forest…”
Expo “Nolde in der Südsee” Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte, Schloss Gottorf, Schleswig
“…wild and despising, like the look of black panthers or leopards”
Emil Nolde
Hoewel Nolde in Nieuw-Guinea sympathiseerde met de culturele underdog en Darwins theorie van het recht van de sterkten verfoeide, zou hij later in eigen land radicaliseren. Zijn ideeën over cultureel bewustzijn veranderden in nationalistisch en racistisch sentiment. Hij streefde naar een ‘pure’ Duitse kunst, vrij van buitenlandse invloeden. In de jaren dertig hekelde hij met name de Franse en Joodse ‘Uberfremdung’ in het kunstcircuit. Hoewel Goebbels aanvankelijk zijn werk verzamelde, werd Nolde tot zijn grote teleurstelling door de nazi’s afgewezen. Zijn werk werd door Hitler als ‘Entartet’ beschouwd en verboden.
Nolde en Douglas lijken nauwelijks te vergelijken, de verschillen in tijdsgewricht en politieke issues zijn groot. Douglas, activistisch en zelf behorend tot de onderdrukte zwarte minderheid in de VS, Nolde een kritisch buitenstaander tussen de eilandvolkeren van de Zuidzee met latere NSDAP-sympathieën. Staan ze hier dan tegenover elkaar als exponenten van de black en white power? Ik denk van niet. Beiden hebben met hun directe expressieve beeldtaal juist de trots van onderdrukte bevolkingsgroepen in het koloniale tijdperk gezicht gegeven.
> ‘All the power to the people’ t/m 22.12.18 in West Den Haag
Bronnen:
Craig E. Ross, ‘Emory Douglas: art’s rebel without a pause’, Red Wegde Magazine, 2014
Emily Hill, ‘Emory Douglas: art’s rebel without a pause’, Dazed Digital, 2014
Jill Lloyd, ‘German Expressionism – Primitivism and Modernity’, Yale University Press, New Haven & London, 1991
De selectionneur 
Pingback: Esthetiek voor de revolutie. Emory Douglas, All Power to the People!; West (Huis Huguetan), Den Haag | Villa La Repubblica