POSTMODERNE INSPIRATIE
Midden jaren ’70 maakte fotograaf Toon Michiels een aantal roadtrips door de Verenigde Staten. Hij raakte geïnspireerd door de vele neonsigns van restaurants, casino’s en motels en legde ze vast: overdag en ’s avonds vanuit hetzelfde standpunt. Populaire straatarchitectuur die ook werd opgepikt door postmoderne architecten. Ik bezocht de expositie die het Nederlands Fotomuseum aan Michiels neons heeft gewijdt. Een feest van herkenning voor wie door de States heeft gereisd.
De Bossche graficus en fotograaf Toon Michiels (1950-2015) heeft er honderden op kleurendia geschoten: uitbundige neonsigns langs de highway. Hij fotografeerde ze overdag en ’s nachts zoveel mogelijk vanuit hetzelfde standpunt. Min of meer in een vast grid, meestal staand, soms liggend. Geen vrijblijvende kiekjes dus, maar een systematische en documentaire manier van fotograferen.
Er kwam weinig romantiek aan te pas. Michiels reisde met een chauffeur, omdat hij als gevolg van een ongeluk dubbel zag. Dit betekende dat de chauffeur moest wachten totdat het donker was voor de tweede foto geschoten kon worden. Voortdurend samen op pad….
Na 35 jaar worden deze tweeluiken voor het eerst aan het publiek getoond. Op zo’n groot formaat waren Michiels’ foto’s niet eerder te zien. Michiels publiceerde er in 1980 wel een prachtig boekje over, waarvan op de tentoonstelling proeflitho’s met persoonlijke aantekeningen zijn te zien. Een paperback catalogus (met inleiding van Erik Kessels) is te koop in de museumwinkel van het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam dat met de gelijknamige expositie ‘American Neon Signs by Day & Night’ een ode aan Michiels én de Amerikaanse autocultuur brengt.
Reizen van motel naar motel, niet weten waar je de volgende avond slaapt, zoekend naar de neon die je het meest aanspreekt, zo ik herinner onze eigen rondreizen door de USA. Vooral de ‘avontuurlijke’ charme van het motel sprak ons aan, zo’n typisch Amerikaans product dat ontstond als gevolg van de toenemende mobiliteit in de jaren ’30 van de vorige eeuw. Met name de kuststreek van Californië was een mekka voor motels, wat te maken had met de surfrage in de jaren ’50 en ’60 en een toeloop van toeristen teweegbracht.
Veel motels werden langs Route 66 opgericht, de vroegere doorgangsroute van Chicago naar Santa Monica. Met de aanleg van Interstate 40 in de jaren ’60 verloor Route 66 haar functie en kwam een groot aantal motels er verlaten bij te liggen. Norman Bates verwijst hiernaar in de thriller Psycho (1960) waarin hij als moteleigenaar zijn enige en later te vermoorden gast welkom heet: “Twelve cabins, twelve vacancies. They moved away the highway…Nobody comes here anymore’.
Anders dan bij benzinestations, fastfoodketens en pancakerestaurants die met hun uniforme huisstijl inspelen op herkenbaarheid en betrouwbaarheid, onderscheiden de veelal onafhankelijke motels zich met unieke beeldthema’s voor hun roadsigns. Deze zijn vaak clichématig, maar ook avontuurlijk, want de motelgast moest zich zowel thuis als op vakantie voelen. Het verklaart waarom zoveel motelsigns een exotische, nostalgische of sprookjesachtige sfeer oproepen. De weggebruiker krijgt daardoor de illusie dat hij midden in de verkeersdrukte even een oase kan binnenrijden met parkeerplaats voor de deur, privé kamer, koelkast en zwembad.
In esthetisch opzicht wordt de vormgeving van de signs vaak gedomineerd door contrasten: cirkels en vierkanten, volumes en lijnen, staand en hangend, geschreven letters en rechte blokletters, neons en lichtbakken. Deze totempalen van de commercie hebben een kermisachtige allure die past bij de andere highwayarchitecture: snelle communicatie met maximale uitdrukkingskracht. Het bovenste gedeelte vaak bestaande uit een heraldisch neonicoon – van veraf goed leesbaar – en onderin informatieborden voor de korte afstand met korte wervende slogans, voordeeltjes, prijzen en beschikbaarheid van kamers.
Wat betreft luxe en comfort spant Las Vegas in de Mojave-woestijn de kroon. Van motels kun je eigenlijk nauwelijks meer spreken, het zijn commerciële themapaleizen met casino’s, giftshops, schoonheidssalons, whirlpools, bars, restaurants en waar bokswedstrijden, tennistoernooien, Formule I-races, Elvisshows en live-optredens van legendarische sterren – die na een fikse facelift hier hun tweede jeugd beleven – worden georganiseerd. Michiels fotografeerde in Las Vegas destijds onder meer de Stardust en Dunes, beiden inmiddels niet meer bestaand omdat ze de concurrentie van de mega-resorts met hun bulderende vulkanen en nagespeelde scheepsslagen in de voortuin niet aankonden. De signs werden met een ceremoniële show voor de ogen van duizenden belangstellende opgeblazen.
Sinds de jaren ’80 is het klassieke neonsign tanende en hebben in Las Vegas pulserende electrographics hun intrede gedaan. Ze bedekken de gehele gevel en stromen als waterval naar beneden. Het uitbundige licht letterlijk als substituut voor het watertekort in dit woestijnklimaat.
Het postmoderne architectenpaar Robert Venturi en Denise Scott Brown wist de lichtarchitectuur al vroeg op waarde te schatten en publiceerde in 1977 het boek ‘Learning from las Vegas: The Forgotten Symbolism of Architectural Form’, waarin ze de communicatieve kracht van de lichtarchitectuur als voorbeeld voor een neo-realistische bouwkunst stelden. Ze waren de eersten die serieuze interesse in de populaire en commerciële architectuur hadden getoond als antwoord op het Modernisme. Hun ideeën en boek ontketenden een revolutie in de architectuur en leidde tot de geboorte van het Post-Modernisme.
Michiels heeft zijn foto’s naar hen opgestuurd uit gedeelde sympathie voor het onderwerp. Venturi reageerde enthousiast, getuige zijn brief uit 1981 aan Michiels, die ik op de expositie zag liggen. Een vroege erkenning voor zijn werk!
De selectionneur 